Զրույցս երիտասարդ գիտնական Շահանե Էքսուզյանի հետ սկսվեց հետաքրքիր ձևով. հարցիս, թե արդյոք ինչպե՞ս է վերաբերվում երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց ֆինանսական խնդիրների բարձրաձայնմանը ֆեյսբուքում և այլ վիրտուալ կամ իրական հարթակներում, արդյո՞ք գիտնականը չի դադարում գիտնական լինել այն պահից, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին, պատասխանեց. «Գիտնականները մարդիկ են, որոնք կիրառում են գիտական մեթոդներ՝ փորձելով ստանալ ավելի խոր հասկացում (понимание), գիտելիքներ բնության մասին» (մեջբերում վիքիպեդիայից): Կարծում եմ, որ եթե նունիսկ մինջև վերջ կարդամ վիքիպեդիան, չեմ հանդիպի գիտնականի սահմանման՝ որպես մարդու, որ չպետք է ուշադրություն դարձնի հողեղեն-նյութական բաներին, և որի միակ գործը պետք է լինի բացառապես գիտությամբ զբաղվելը»: Որպես համաձայնում իր այն մտքին, որ գիտնականներրն է՛լ մարդիկ են, ես «ցիտեցի» մի հատված իմ մի հոդվածից. «Գիտնականները Նախագահի կողմից մեղադրվեցին կենցաղային հարցեր բարձրացնելու մեջ, որ վայել չէ իրենց, իսկ դահլիճից հնչած հարցին` իսկ ի՞նչ է. գիտնականը սովա՞ծ պիտի մնա, նա հայացքով գտավ հարցը հնչեցնողին ու ասաց. «Իսկ ի՞նչ է՝ դու հիմա սովա՞ծ ես» (…տղա՛ ջան): Իսկ ի՞նչ է՝ շա՞տ զարմանալի կլիներ, եթե 27 հազար ստացողը սոված լիներ»։
Հարցին, թե ի՞նչ վիճակում է Հայաստանում գիտությունը, ինչո՞ւ հասարակությունը չի կարևորում այն, Շահանեն պատասխանեց՝ «Կարծում եմ, որ ոչ մի տեղ էլ հասարակությո'ւնը չի կարևորում գիտությունը: Գիտությունը կարևորելը պետությա՛ն գործն է»: Իսկ թե՝ ինչպե՞ս ելք գտնել այս վիճակից, պատասխանը շատ պարզ է՝ «Կարծում եմ՝ վիճակը շտկելու համար պետք է պետությունը սկսի կարևորել»:
Հետաքրքիր է՝ ի՞նչ միջազգային գիտաժողովներում ու այլ գիտական ֆորումներում են ներկայացնում իրենց աշխատանքները երիտասարդ գիտնականները, ի՞նչ կարգի հղումներ կան այդ աշխատանքներին և ինչպիսի՞ արձագանքներ են դրանք ստանում։ «Լոմոնոսով-2011 երիտասարդ գիտնականների միջազգային գիտաժողով, Պորֆիրինների և ֆտալոցիանինների VII միգազգային գիտաժողով – 2012, Քիմիական Ֆիզիկայի Արդի Խնդիրները–2012»,–թվարկում է Շահանեն, ով աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ ՕԴՔԳՏԿ-ի Մոլեկուլի կառույցի ուսումնասիրության կենտրոնում, ուսումնասիրում մի բարդ՝ մեզ՝ հասարակ մահկանացուներիս համար անհասկանալի բան՝ «Օքսի-hեմ մոդելավորող համակարգերի կատարած՝ ազոտի օքսիդի դիօքսիգենացման ռեակցիան (Nitric oxide dioxygenation reaction mediated by օxy-heme modeling systems)»։ «Այստեղ հեմը՝ հեմոգլոբինի ոչսպիտակուցային մասն է, որը տեղափոխում է թթվածինը», բացատրում է ու շարունակում. «Իմ համահեղինակությամբ տպագրվել է մեկ հոդված, որտեղ մոտ 40%-ը իմ ներդրումն է»:
Բավականին ընդարձակ հարցիս՝ «Այս տարի, Հայկյան մրցանակաբաշխության արդյունքներն ամփոփելիս, որպես հիմք ընդունվել է միջազգային ազդեցության գործակից ունեող կամ գիտական շտեմարաններում ինդեքսավորվող ամսագրերում տպագրությունների քանակը, իսկ անցյալ տարի դիտարկվում էր հղումների թիվը։ Ձեր կարծիքով ո՞ր չափանիշն է ավելի լավ արտացոլում մրցանակի անվանակարգը՝ «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում»։ Ընդհանրապես, ի՞նչ կարծիքի եք. ի՞նչ չափանշներով արժե անցկացնել այս մրցույթը հաջորդ տարիներին», Շահանեն պատասխանեց հակիրճ ՝ «Կարծում եմ, որ լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճումը մեկ չափանիշով չի որոշվում. երկուսն էլ կարևոր են»:
- Շահանե, իսկ ինչպե՞ս եք վերաբերում խրախուսական մրցանակներին ու մրցանակաբաշխություններին։ Արդյո՞ք դրանք զգալիորեն չեն փոխում իրավիճակը։
- Մրցանակաբաշխություններին վերաբերվում եմ դրական, սակայն դրանք հարցի լուծում չեն: Դժվար թե մրցանակաբաշխությունները մոտիվացնեն նոր երիտասարդների՝ զբաղվել գիտությամբ:
- Կարո՞ղ եք թվարկել Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները և ասել, թե ինչպե՞ս եք տեսնում դրանց լուծման ճանապարհները։
- Չեմ կարող :) Կարող եմ միայն ի՛մ առջև ծառացած խնդիրներն ասել: Օրինակ` արդյո՞ք շարունակել գիտությամբ զբաղվել 35.000 դրամ աշխատավարձով, թե՞ փոխել մասնագիտությունս:
- Ինչպե՞ս եք վերաբերվում հետթեկնածուական կարգավիճակի PostDoc համակարգի ներդրմանը Հայաստանում։
- ՓոստԴոքը կարևոր է թե՛ գիտնականի համար, որը կունենա հնարավորություն՝ ձեռք բերելու նոր գիտելիքներ և հմտություններ այլ լաբորատորիայում, թե՛ լաբորատորիայի համար՝ նույն պատճառով: Այո՛, մասնագիտական աճի հեռանկարների տեսակետից պե՛տք է արագորեն ներդնել այդ համակարգը Հայաստանում:
- Ինչքա՞ն ժամանակ եք աշխատել արտասահմանում, որտե՞ղ։
-Մեկ ամիս աշխատել եմ Առափնյա Կարոլինայի համալսարանի (Coastal Carolina University) ֆիզիկայի և քիմիայի ամբիոնում, ԱՄՆ։
- Ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։
- Հիմնական տարբերություններ… Գիտական հոդվածների ազատ հասանելիություն, նութերի, ռեագենտների առկայություն. երբ վերջանում էր, ուղղակի նորն էին պատվիրում, ժամանակակից սարքավորումների առկայություն: Առանձնապես հիշատակելի են 2 դեպք. անվանենք՝ զուգահեռներ՝ այնտեղ ու այստեղ.
1. Այնտեղ. երբ տեսա, թե ինչպես են մեկ անգամյա օգտագործման համար նախատեսված հատուկ քիմիական նյութեր հավաքելու պիպետկաների գլխիկները իրոք մեկ անգամ օգտագործելուց հետո դեն նետում… ուզում էի ասել, դեն մի՜ նետեք, տվեք՝ տանեմ Հայաստան, մենք այստեղ դրանք կլվանանք և դեռ մի քանի ամիս կօգտագործենք…
2. Այնտեղ. երբ ուսանողները հանկարծ ջարդում էին ինչ-որ բավականին թանկարժեք ապակյա բաներ, դեմքի հանգիստ արտահայտությամբ դեն էին նետում և վերցնում նորը: Այստեղ, կոտրողից սկսած և ղեկավարով վերջացրած, բոլորը ստանում են կաթված… Հարց է առաջանում՝ որտեղի՞ց կամ նորը ճարել, կամ ո՞ւմ հաշվին և ո՞վ պետք է նորոգի կոտրվածը:
Զուգահեռներ... զուգահեռներ... :)
- Ձեր մասնագիտական հետագա աճը, ապագան Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում, թե՞ արտասահմանում։
-Ներկա պայմաններում, եթե զբաղվել գիտությամբ, ապա՝ միանշանակ՝ արտասահմանում:
Զրուցեց Մանե Հակոբյանը